Bizkaiko jatorri mitikoetan, Mundaka itsasoari lotuta agertzen da. Ezin zitekeen bestela izan, geografikoki izen bereko itsasadarraren ahoan baitzegoen. Anton Erkorekak dioenez, Mund danieraz “itsasadarreko ahoa” da, eta horri -aka atzizkia gehitu zitzaion, Bizkaigana inguruan -ika bezain arrunta, eta horrek bat egingo luke kondairarekin. Baina legendarioa baino askoz errealagoa da. Bere kokapenak itsas historiako orrialde ugari idatzi ditu, bere marinel, kapitain eta ontzijabeengatik; Petzala/Posadas edo Portuondo senadiengatik; bere portua, itsasoa zakartzen denean sarbide zailekoa eta egonaldi mugitukoa; itsasadarraren gaineko jurisdikzioa Oka ibairaino, portuko instalazioekin, eta abar, beste batzuek kendu nahi izan zituztenak.

Baina, aldi berean, jatorri erromatarreko bide zahar batek zeharkatzen du herria, “Zinpeko” edo Errege Bidea izenekoak. Bermeotik irtenda, Gernika-Lumora iritsi eta Arbolaren ondotik igaro ondoren, Aretxabalaganara jarraitzen du (han beste Zuhaitz santu bat zegoen), eta Bilbon amaitzen da. Bide honen ondoan, erromatar aztarnategi batzuk agertu dira. Gernika-Lumotik, Mendatatik jarraituz, Durangaldean sartzen da eta, Urkiola igo ondoren, mesetara iristen da. Urdaibaiko arrantza-portuak komunikatzen zituen “Ardoaren eta Arrainaren Ibilbidearen” beste aldaera bat da.

Komunikazioari, funtsezkoari eta lehenengoari, mesede egin zioten portuan kaiak eraikitzeak eta Durangotik Bermeorako bidea eraikitzeak. Horren ondorioz, Mundakak, XIX. mendeko hirugarren hamarkadan, elizatera espresuki bainatzera bidaiatzen zuten pare bat pertsona erregistratu zituen ofizialki. Urte batzuk geroago turista deituko diogun bidaiari urzale baten lehen datuaren aurrean gaude.

Trenbidea bezalako garraiobide baten agerpenarekin, Mundaka “Mungiatik Bermeora eta Sukarrietara doan Trenbide Proiektua”ren barruan egongo da. Proiektu hori ez zen inoiz gauzatu.

Arrantza- eta itsas tradizioak, eta XIX. mendearen erdialdetik aurrera turismoak eta udak, alderdi historiko oso interesgarriak dituen herria aurkezten digu, hitzaldian garatuko ditugunak.

Laburbilduz, ubide-proiektuak, hondoratzeak (batzuk garrantzitsuak) eta kaien eraikuntza erraztuko eta hedatuko ditugu, bai Mundakan bertan, bai bere eskumeneko itsasadarreko beste instalazio batzuetan.

Hitzaldia José Ángel Etxaniz Ortuñez “Txato”ren eta Alberto Zarrabeitiaren eskutik izango da (GERNIKAZARRA historia taldekoa).