Egilea: María José Torrecilla Gorbea. La Encartada Fabrika-Museoko teknikari kontserbatzailea. “XIX. mendeko fabrika – XXI. mendeko museoa” proiektuaren egilea.
80ko hamarkadaren amaieran, ezinezkoa zirudien antzinako La Encartada ehun-fabrika lehen mailako industria-museo bihurtu nahi izatea. Baina gertagaitza zena arrakastaz lortu zen 2007ko urtarrilean, azkenean jendearentzat ireki zenean. Eta hori duela ia bi hamarkada izan zen.
Balorazioa. Zergatik museo bat?
1992an ekoizteari utzi ondoren, 100 urtez ehun-fabrika izan zenaren xedea zirriborroa besterik ez zen, eta pertsona gutxi batzuek baino ez zuten irudikatzen. “Fabrika izatetik museo izatera igarotzeko, ahalegina egin beharko zen, eta ez soilik ahalegin ekonomikoa”[1], proiektuaren historiak erakutsi duen bezala.
Asmo horrekin bat egin genuenontzat, fabrika eta auzoa behin bisitatzearekin, justifikagarria zen kultura-zuzkidura bihurtzea. La Encartadak eta haren inguruneak hura museo-formatuan kontserbatzeko eta zabaltzeko alderdi guzti-guztiak zituen. Auzoak bizitegi-kolonia txikia, kapera-eskola, zuzendariaren etxea, ur-jauzia, eta baratzeak zituen, baita fabrika zoragarri eta aparta ere! Han, beste inon baino gehiago, denbora geldirik zegoen: eraikin bera, makina berak, produktu eta lan-prozesu berberak… Non murgildu gaitezke horrela industria goiztiarraren iraganean eta non goza dezakegu 3D esperientzia batez? La Encartadak —urte horretara arte jardunean egon zen— ez zuen errealitate birtualik behar, birtualki errealitate bat zelako. “Dinosauro bat” zen: industriaren iragan hurbileko hain elementu osoa, berezia eta fosilizatua, ezen berez museo bat zen.
“Elkarlanean egindako ahaleginatik”[2] da irisgarria museoa gaur egun. Beste eragile batzuen artean, funtzio publikoari lotutako pertsonen konpromisoari esker hartu zuen forma ideiak. Horien artean hiru izen propio nabarmenduko ditut: Begoña Candina Agirregoitia, Teresa Casanovas i Llorens eta Aingeru Zabala Uriarte. Ondare horren garrantziarekiko eta hauskortasunarekiko sentsibilitate zuzenarekin, ondare hori babesteko erronka hartu zuten beren gain, ideia kimerikoa zenean eta foro espezializatuetatik kanpo ia laguntzarik edo errekonozimendurik jasotzen ez zutenean. De facto, eta bere ezaugarriak zirela eta, La Encartada museoa bazen, ezin zen besterik egin, hura museo bihurtzen tematzea baino.
Babesa. Industria-eraikin ia fosilizatua
Oraingo honetan, fabrika-eraikina nabarmendu behar dugu; oraingoz, bertan egin dira zuzeneko jarduketak, kultura-zuzkidura egonkorra izan dadin. Jatorrizko eraikinak (1892) bi altuerako lau hormarte handi zituen, eta zeharka ixten zen, hiru solairuko nabe batekin. Nabe horrek hainbat zerbitzu hartzen zituen, hala nola tindaketa, galdara, artile gordinaren lehortegiak edo lehen turbina. Handik hamar urte pasatxora, hormarte bikoitzeko beste nabe bat eraiki zen alboan (1905-06). Horri esker, ekoizpen-gama zabaldu zen manten eta oihalen ehunarekin; beheko solairuan espazio gehiago lortu zen lantegi osagarrietarako edo artilea aukeratu eta garbitzeko, eta goiko solairuan produktuak lehortzeko eta horiek amaitzeko lokalen hornidura hobetu zen. Azkenik, hormigoizko gela txiki bat gehitu zitzaion fatxada nagusian, turbina indartsuago bat jartzeko (1910). Aldaketa aipagarri bakarra izan zen fabrikan, zeina soiltasun- eta erabilgarritasun-kanonei jarraikiz sortu eta eraiki baitzen, apaindura edo hertsiki funtzionalak ez diren alderdiak kontuan izan gabe.
Konplexuaren garapenetik eta ekoizpen-bizitzatik jakin daitekeen bezala, egon ziren aldaketa batzuk geroagoko etapetan. Baina, batez ere, barne-erabileren bilakaerari eragin zioten, eta gutxi edo batere ez kanpoko irudiari. Industria-ale horrek gaur egun arte izan duen osotasun ia guztizkoa argazkietara jota ikus daiteke: XX. mendeko lehen hamarkadan garatutako fabrika ia ebaketarik edo aldaketarik gabe iritsi zen amaierara.
Fabrika gisa zuen balio-bizitza amaituta (1992) eta udalari eskualdatuta (1995), eraikina kontserbatu ahal izan zen, eta enpresaren pasibo teknologiko baliotsuaren zati handi bati aterpea ematen jarraitu zuen. Informalki horrela lortu zen La Encartada babestea, eta hura eraistea saihestu zen. Etapa horretako Foru Aldundiko Kultura Sailari esker izan zen hori.
Atzeko fatxada – lehenago (1987 – S. Yaniz) eta ondoren (2005 – MJ. Torrecilla)
Berrerabilpena. Fabrika izatetik museo izatera igarotzea
Enpresak Peñueco auzoan eraiki zuen multzotik, museoa fabrika izandakoan dago, ekoizpen-unitatean, hain zuzen ere. Elementu hori ez da espezialki berezia, ez eta balio artistikoengatik nabarmentzeko modukoa ere, baina bertan oinarritu ziren birgaitze- eta egokitze-lanak (1995-2007). Interesa duten irakurleei beste argitalpen batzuetan jasotakoa irakurtzea gomendatzen diegu. Hainbat gauza nola, noiz eta zergatik egin ziren eta zer eragin izan duten aztertu dugu. Hartu ziren erabaki guzti-guztiek kasuistika, arrazoibide kritikoa eta argudioak dituzte atzean, zeinak ezin baitira foro honetan laburbildu —eta ez baititugu laburbiltzea lortuko—.
Adituek 80ko hamarkadaren amaieran izan zuten ideiari erantzuteko, 90eko hamarkadan ia premiaz saneatu ziren estalkiak, fatxadak eta itxiturak. Beste bultzada bati esker, 2001etik aurrera, tronadura, saneamendu-sareak eta euri-uren sareak berritu ziren, lurzoruak irauli eta amaitu ziren, eskora-egiturak (habeak eta burdinazko gatzariak) saneatu ziren, eta paramentuak margotu ziren. Proiektuari ikusgarritasuna emateko aukera emango zuen irekiera-horizonte bat ezartzeko unea iritsi zen. Hala, 2004-2006 aldian, hiru alderditan aldi berean jarduteko estrategia bati jarraitu zitzaion: espazioak eta funtzioak berresleitzea, erabilera publikoko espazioak arautzen dituzten araudiak betetzeko neurriak hartzea, eta, aldi berean, makineria kontserbatzeko eta garbitzeko programari jarraipena ematea.
Horrela, 1991n, lehen proiektua sortu zenetik (La Nueva Encartada), azkenean lortu zuen lege-babesetik pasatuta (monumentu-multzo izendatu zuten 2002an) eta museoa ireki arte (2007), hiru bosturteko luze igaro ziren. Erritmo eta prozesu desberdinak izan ziren, baita galdutako eta irabazitako gudu, uko egite eta lorpen ugari ere.
Gaur egun inork ez du zalantzan jartzen fabrika erabilera berri horretara bideratzeko erabakia zuzena izan zenik. Ahalegin kolektibo handia egin zen fabrika museo bihurtzeko “burutazioari” egozten zitzaion ameskeria-, alferrikakotasun- eta xahutze-itxura baztertzeko, ehun urteko enpresak, haren higiezinek, teknologiak eta egiteko moduek gordetzen zuten balioaren euskarri hobea izango baitzen museoa. Eta hori XIX. mendeko giro delikatua zainduta egin behar zen —gaur egun ere, bada alderdi hori ulertzen ez duenik—.
“Gauza guztiak ezinezkoak dira hala diruditen bitartean”
Concepción Arenal Ponte (1820-1893). Kazetaria, idazlea, legelaria eta giza eskubideen aldeko ekintzailea
Buruargitasunez eta konpromisoz defendatu beharko da, ideia burugabea zirudiena gauzatzea lortu zutenei kale ez egiteko.
“Ideia sinesgaitz” hura Maite Ibañez Gómezek eta Marta Zabala Llanosek azaldu zidaten 1989an, fabrika erakutsi zidatenean, eta ondare industrialaren defentsan militatzeko errekrutatu ninduten.
Karga-tunel zaharra – museoaren egungo sarrera
(La Encartada Fabrika-Museoa Bilduma)
[1] Testua hemendik atera da: TORRECILLA GORBEA, M.J. (2024) – Transitar de fábrica a museo: reflexiones sobre la rehabilitación de un edificio fabril “sin valores artísticos” (berdin ezezagunen berrikuspen-prozesuan)
[2] TORRECILLA GORBEA, MJ (2023) – “La Encartada Fabrika-Museoa: 16 Años de singladura”, in Kantauriko Industria Ondarearen III. Jardunaldiak (2023), Torrelavega –As. Red de Patrimonio Industrial de Cantabria – 38-49. orr.
